Rozwój dziecka i jego mowy w okresie od urodzenia do 6 roku życia

Prawidłowy rozwój mowy dziecka jest podstawą dla prawidłowego rozwoju poznawczego człowieka. Poprzez komunikację poznajemy siebie, otoczenie, nawiązujemy relacje z innymi. Dzięki komunikacji partnerzy interakcji mogą formułować myśli, dzielić się spostrzeżeniami, dokonywać ich weryfikacji. Językoznawca prof. S. Gajda podkreśla, że komunikacja to zachowanie, które polega na zaistnieniu w określonej sytuacji, kontaktu między dwiema osobami – nadawcą i odbiorcą.

„Kontakt ów polega na przekazywaniu informacji, poglądów, uczuć itd., aby współpartnera komunikacyjnego poinformować, wpłynąć na jego myślenie i zachowanie”.

Proces rozwoju mowy przebiega pewnymi okresami. Podkreślić należy, że każde dziecko w tej samej kolejności powinno przebyć wszystkie etapy rozwoju. Dotyczy to rozwoju wszystkich funkcji: motorycznych, werbalnych, słuchowych czy też wzrokowych i ich koordynacji. Warto wspomnieć także, że każde dziecko rozwija się w swoim własnym tempie, zgodnie z możliwościami i predyspozycjami.

G. Demel wyodrębnia cztery okresy w rozwoju mowy:

1. okres melodii;
2. okres wyrazu;
3. okres zdania;
4. okres swoistej mowy dziecięcej.

Poniżej zaprezentowane zostaną najważniejsze cechy charakterystyczne dla rozwoju dziecka w poszczególnych okresach:

• w kolejnych miesiącach pierwszego roku jego życia,
• w kolejnych latach od pierwszego do szóstego roku życia.

Okres melodii (od urodzenia do 1 roku życia)

1. Dziecko miesięczne:

• potrafi odróżnić głos mamy od głosu innych osób;
• płacze, pomrukuje, kwili;
• zmienia aktywność pod wpływem głosu mamy;
• niepokoi się reagując na niepokój mamy;
• wydaje dźwięki przypominające [a], [e];
• potrafi ssać;
• próbuje odrywać głowę od materaca;
• bada otoczenie poprzez dotyk;
• chwyta przedmioty bez udziału woli;
• patrzy na wyraźny bodziec wzrokowy np. czerwone lub czarne zabawki;
• pod koniec pierwszego miesiąca potrafi już skupić wzrok na twarzy dorosłego.

2. Dziecko dwumiesięczne:

• płaczem sygnalizuje głód;
• płacze w sposób zróżnicowany, płacz jest już komunikatem;
• potrafi reagować na dźwięki wokół siebie;
• wymawia samogłoski i spółgłoski: [ehe], [ekhe], [errhe];
• unosi główkę pod kątem 45°;
• poznaje siebie, własne ciało przez dotyk;
• zaczyna się uśmiechać.

.
3. Dziecko trzymiesięczne:

• wsłuchuje się w to co mówią rodzice;
• doskonali wymowę samogłosek i łańcuchów głosek;
• potrafi unieść już głowę pod kątem 90°;
• próbuje przez chwilkę siedzieć przytrzymywane przez rodzica i z oparciem;
• zaczyna chwytać zabawkę, którą włożymy mu w rączkę;
• śledzi obraz, przedmiot znikający z pola widzenia;
• odpowiada uśmiechem na uśmiech.

4. Dziecko czteromiesięczne:

• słucha dźwięków zabawek, przedmiotów;
• potrafi okazać złość, smutek;
• odpowiada mimiką na mimikę dorosłego;
• wypowiada głoski: [w], [m], [b];
• utrzymuje sztywną główkę;
• leżąc na plecach unosi głowę;
• doskonali umiejętność siedzenia przy wsparciu opiekuna;
• podtrzymywane pod pachami opiera nogi o podłoże i przez chwilę utrzymuje na nich ciężar ciała;
• potrafi chwycić przedmiot całą dłonią;
• ogląda przedmiot, którym porusza.

5. Dziecko pięciomiesięczne:

• potrafi skoncentrować wzrok na ustach osoby mówiącej;
• nieruchomieje na głośny dźwięk;
• odwraca głowę w kierunku źródła dźwięku, słyszy nawet ciche dźwięki;
• potrafi realizować już ciągi sylabowe;
• unosi się na przedramionach;
• obraca się z pleców na brzuszek;
• siedzi z podparciem;
• utrzymuje zabawkę w dłoni i potrafi też w tym czasie skoncentrować wzrok na innym przedmiocie;
• wyciąga ręce po zabawki;
• potrafi przekładać zabawkę z rączki do rączki;
• przejawia strach, gdy widzi kogoś obcego.

6. Dziecko sześciomiesięczne:

• umie odwrócić głowę w kierunku bodźca;
• gaworzy samonaśladowczo , słucha sylab, łańcuchów sylabowych, które wypowiada, jest to dla niego doskonała zabawa;
• zaczyna wypowiadać dźwięk [ne], który zastępuje późniejsze „nie”;
• potrafi już samodzielnie siedzieć bez podparcia;
• podciągane za ręce przechodzi z pozycji siedzącej do stojącej;
• próbuje stawiać kroki, gdy jest podtrzymywane pod paszkami;
• zaczyna chwytać przedmioty dłonią z wyłączeniem kciuka;
• spogląda za przedmiotem, który spadł ze stołu;
• manipuluje przedmiotami niespecyficznie (wszystkie przedmioty używa w ten sam sposób, bez względu na ich przeznaczenie);
• ogląda przedmioty podczas manipulowania nimi.

7. Dziecko siedmiomiesięczne:

• gaworząc doskonali wypowiadanie już wielu dźwięków: [b], [m], [w], [ś], [ba], [by], [be], [bu], [bo];
• potrafi też różnicować wysokość dźwięku;
• siedzi bez podparcia;
• wykonuje ruchy siedząc;
• samodzielnie już potrafi stać;
• podejmuje próby wykonywania małych kroków przy pomocy rodzica;
• potrafi ocenić odległość w jakiej znajdują się przedmioty;
• zmienia pozycję ciała, aktywność – gdy chce uchwycić przedmiot;
• zaczyna interesować się swoim odbiciem w lustrze.

8. Dziecko ośmiomiesięczne:

• gaworzy w celu zwrócenia na siebie uwagi;
• realizuje już dźwięki: [ta-ta], [ga-ga], [s];
• obserwuje dorosłych, czynności jakie wykonują;
• zaczyna rozumieć wypowiedzi o zabarwieniu emocjonalnym;
• chwytając się czegoś próbuje samodzielnie wstać;
• z pozycji leżącej próbuje samodzielnie siadać;
• chwyta przedmioty chwytem nożycowym, czyli potrafi przywodzić kciuk do pozostałych palców;
• szuka przedmiotu, który zniknął z pola widzenia;
• naśladuje już czynności rodziców.

9. Dziecko dziewięciomiesięczne:

• tworzy „swoje” słowa i sylaby;
• przytrzymując się potrafi przejść kilka kroków;
• zaczyna stosować manipulację specyficzną (używa przedmioty zgodnie z ich przeznaczeniem);
• stosuje chwyt pęsetowy, czyli potrafi przeciwstawić kciuk i palec wskazujący;
• potrafi wskazywać palcem i wykorzystuje ten gest do komunikacji;
• przejawia zachowania o charakterze intencjonalnym;
• utrzymuje z rodzicem wspólne pole uwagi.

10. Dziecko dziesięciomiesięczne:

• rytmicznie się porusza, zgodnie z muzyką;
• słucha wyrażeń dźwiękonaśladowczych, próbuje je rozpoznawać;
• podejmuje zabawy paluszkowe np.: „Sroczka kaszkę warzyła”;
• rozumie i wypowiada pierwsze słowa;
• zaczyna oglądać i pokazywać obrazki;
• próbuje odwracać kartki książeczki;
• próbuje podnieść się z raczkowania;
• naśladuje ruchy, gesty;
• chodzi prowadzone za obie rączki;
• usprawnia chwyt pęsetowy;
• wyjmuje przedmioty z puszek, pudełek.

11. Dziecko jedenastomiesięczne:

• poznaje właściwości przedmiotów poprzez wydobywanie z nich dźwięków;
• naśladuje dźwięki;
• rozumie zakazy i reaguje na nie;
• chodzi podpierając się lub w chodziku;
• dotyka palcem wskazującym zabawek;
• znajduje schowany przedmiot, zabawkę;
• potrafi zamknąć pudełko;
• samodzielnie je trzymając jedzenie w rączkach,
• potrafi pić z kubeczka;
• wyraża sprzeciw, gdy protestuje.

12. Dziecko dwunastomiesięczne:

• rozumie polecenia wsparte gestem;
• wykonuje polecenia;
• wypowiada proste wyrazy, sylaby o sensownym znaczeniu;
• naśladuje rodzica i powtarza wyrazy wypowiadane przez niego;
• posługuje się gestem, który niesie ze sobą znaczenie;
• między 12-14 miesiącem życia zaczyna samodzielnie chodzić;
• inicjuje kontakty z innymi osobami;
• kontroluje wzrokiem czynności wykonywane przy użyciu klocka, łyżki, kredki itp.;
• wrzuca przedmiot do pudełka.

Okres wyrazu (1-2 rok życia)

W tym okresie dziecko nabywa wiele nowych umiejętności:

• wymawia wszystkie samogłoski oprócz nosowych, czyli potrafi wymawiać [a, o, e, u, i, y];
• wymawia też spółgłoski: [ b, p, m, t, d, k, n], czasem [ć, ś];
• pod koniec tego okresu dziecko poprawnie wymawia kilkadziesiąt wyrazów i ogromną liczbą wyrazów zastępczych;
• rozumie proste zdania i polecenia, potrafi je spełniać;
• dwulatek zaczyna budować proste zdania;
• zaczyna już nawiązywać interakcje z rówieśnikami;
• maluch w tym okresie wspina się, doskonali umiejętność chodzenia, zaczyna biegać, podskakuje;
• potrafi zbudować wieżę z 6 klocków, mostek z 3-4 klocków.
• dwuletnie dziecko potrafi dobrać dwa identyczne przedmioty czy obrazki, umie także dobrać obrazek do przedmiotu; zaczyna dobierać części obrazka do całości.

Okres zdania (2-3 rok życia)

Na tym etapie dziecko:

• realizuje już zwykle wszystkie samogłoski oraz wiele spółgłosek [p, b, m, f, w, k, g, ch, t, d, n, l, ś, ź, ć, dź, ń] także spółgłoski zmiękczone: [pi, bi, mi, ki, gi];
• może już wypowiadać głoski: [s, z, c, dz], przy czym pojawiające się głoski czasem bywają zastępowane innymi łatwiejszymi głoskami, wskutek małej sprawności narządów artykulacyjnych; ponadto wyrazy realizowane przez dziecko w tym okresie są poskracane, głoski często są poprzestawiane, grupy spółgłoskowe – uproszczone;
• zaczyna wypowiadać 2-3 wyrazowe proste zdania;
• potrafi wysłuchać tekst krótkiego wierszyka;
• swobodnie biega, potrafi już jeździć na trójkołowym rowerku;
• rzuca i kopie piłkę, próbuje ją łapać;
• buduje wieżę z 8 klocków, klasyfikuje klocki wg kształtu lub wielkości;
• umie narysować po demonstracji krzyżyk i koło;
• bawi się z rówieśnikami podczas zabaw tematycznych;
• jest coraz bardziej samodzielne, potrafi samodzielnie ubierać i zdejmować części ubrań, posługuje się sztućcami, samodzielnie wykonuje podstawowe czynności higieniczne.

Okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 rok życia)

Na tym etapie rozwoju dziecko opanowuje najtrudniejsze głoski.
Sześciolatek powinien mieć już utrwaloną poprawną wymowę wszystkich głosek oraz opanowaną technikę mówienia.

W wieku 3-5 lat dziecko zadaje mnóstwo pytań (około 50 dziennie), tworzy niezwykłe opowieści (konfabuluje), wzbogaca ilościowo i jakościowo swój słownik, operuje rzeczownikami, czasownikami, przymiotnikami, przysłówkami i zaimkami.

W tym okresie dziecko:

czteroletnie:

• realizuje głoski [s, z, c, dz];
• sprawnie kopie, także rzuca piłkę;
• wchodzi i schodzi po schodach krokiem naprzemiennym;
• omija przeszkody, potrafi je przeskoczyć;
• rysuje po śladzie,
• umie odwzorować linię, koło, kwadrat, prostokąt i krzyżyk;

pięcioletnie:

• potrafi wypowiadać prawidłowo [sz, ż, cz, dż], przy czym w mowie spontanicznej głoski te może wymawiać jeszcze jako [s, z, c, dz],
• wypowiada też [r];

sześcioletnie:

• powinno prawidłowo wypowiadać wszystkie głoski języka polskiego.

Starsze dzieci w grupach przedszkolnych, czyli pięcio-, sześciolatki zwykle sprawnie potrafią tańczyć, pływać, jeździć na rowerze, skakać na skakance, stać na jednej nodze. Potrafią precyzyjniej rysować, tworzyć już rysunki tematyczne. Dzieci w tym wieku są już znacznie bardziej samodzielne w zakresie czynności samoobsługowych.

Starsze przedszkolaki powinny mieć opanowaną prawidłową wymowę, mogą pojawić się jeszcze trudności przy wypowiadaniu głosek sz, ż, cz, dż, r oraz grup spółgłoskowych, zwłaszcza w śródgłosie (w środku wyrazu). Jeśli rozwój mowy jest opóźniony należy skontaktować się z logopedą.

Autor artykułu: Joanna Czapla

Bibliografia:

1. Cieszyńska J., Korendo M.: Wczesna interwencja terapeutyczna, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2007.
2. Demel G.: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa 2009.
3. Gajda S.: Jak się porozumiewamy?, (w:) Logopedia. Pytania i odpowiedzi, (red.) Gałkowski T., Jastrzębowska G., Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1999.
4.  Kaczmarek L.: Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1989.
5.  Kielin J. (red.): Rozwój daje radość, GWP, Gdańsk 1999.